Destigmatiserend werken in de GGZ

Samenvatting

In 2019 werd de generieke module Destigmatisering opgenomen in het Register van kwaliteitsstandaarden van Zorginstituut Nederland. Hiermee beschikken GGZ-professionals over een niet-diagnosegebonden kwaliteitsstandaard over de gevolgen van het stigma voor psychische aandoeningen en hoe deze te reduceren. De standaard geeft aan hoe GGZ-professionals gericht aandacht kunnen besteden aan het voorkomen of verminderen van stigma. De GGZ-professional komt bij destigmatisering een belangrijke rol toe. Dit nascholingsartikel biedt behalve kennis daarover, een extra focus op de praktijk met concrete handvatten voor destigmatiserend werken in de GGZ.

Wat is stigma?
Stigma (Grieks: merkteken) verwijst naar de samenhangende problematiek van negatieve stereotypering, sociale afwijzing en maatschappelijke uitsluiting. Stigma is een teken (een etiket of label) dat een persoon of groep onderscheidt van een ander(e), ongewenste, stereotiepe eigenschappen aan persoon of groep toeschrijft, die de persoon of groep devalueren in de ogen van anderen, waarna de negatief gelabelde persoon of groep door anderen wordt afgewezen, vermeden, genegeerd en/of ongelijk behandeld (discriminatie).

Belemmering in dagelijks functioneren
Mensen met (ernstige) psychische aandoeningen ervaren vaak belemmeringen in hun dagelijks functioneren. Velen van hen staan op maatschappelijke achterstand: zij wonen vaker alleen (ruim de helft), hebben minder vaak een vaste partner (ruim 66% niet), betaald werk (85% niet), een startkwalificatie voor de arbeidsmarkt (ruim 33% niet) of structurele dagbesteding (25-50% niet).
GGZ-professionals niet uitgezonderd
Stigmatisering in verband met de GGZ-hulpverlening omvat bijna een kwart (22,3%) van alle stigma-ervaringen bij GGZ-patiënten. Patiënten voelen zich onder andere minder geaccepteerd, ervaren dat zij incompetent geacht worden en dat zij vaak als agressief worden beleefd of ingeschat.

Destigmatisering
Met ‘destigmatisering’ wordt bedoeld: alles wat betrokken actoren (patiënten zelf, directe omgeving, GGZ, organisaties in de samenleving) kunnen ondernemen om stigma tegen te gaan. Destigmatisering gaat hand in hand met herstelondersteunende zorg en staat in dienst van het herstel en de participatie van mensen met psychische aandoeningen. Van de verschillende strategieën bij destigmatisering heeft onderzoek uitgewezen dat voorlichting en contact het meest effectief zijn. Daarbij werkt voorlichting wat beter bij adolescenten, terwijl contactinterventies iets betere effecten geven bij volwassenen.

Destigmatiserend werken met patiënten
Vanwege hun positie als experts kunnen GGZ-professionals een bijdrage leveren aan destigmatiserend communiceren over psychische aandoeningen. In hun eigenlijke werk bij diagnostiek en behandeling kunnen zij bijdragen aan de vermindering van de gevolgen van (zelf)stigma door er alert op te zijn, zo nodig behandeling aan te bieden en mensen via empowerment te ondersteunen bij het vergroten van hun stigmaweerstand.

Reflectie
Het bewaken van de gelijkwaardigheid in de behandelrelatie is van groot belang voor de kwaliteit van het contact en van de behandeling. In hoeverre bent u zich bewust van uw eigen mogelijk belemmerende attitudes? Reflectie hierop kan u sensitiever maken voor stigma. Persoonlijke reflectie op het eigen gedrag en handelen kan vervolgens aanleiding zijn om (tegengaan van) stigma binnen het team te bespreken.

Dit artikel is een sterk verkorte weergave van het nascholingsartikel ‘Destigmatiserend werkend in de GGZ’ door dr. Alan Ralston, prof. dr. Jaap van Weeghel, drs. Nicole van Erp, drs. Gerdie Kienhorst, dr. Suzan Oudejans en drs. Luca Koppen. Het volledige artikel is verschenen in nascholingsmagazine PsyXpert, editie 2020-1. Na het bestuderen van dit artikel:

• kent u de achtergrond van stigmatisering van mensen met psychische aandoeningen;
• kent u belangrijke aspecten van stigma in de GGZ en de daarbij betrokken processen;
• kent u belangrijke ingrediënten en handvatten voor destigmatiserend werken;
• kent u interventies ter vermindering van (zelf)stigma en stigma in de hulpverlening;
• bent u zich bewust van de grote impact van (zelf)stigmatisering op het herstel en functioneren van patiënten en de urgentie om het aan te pakken;
• ziet u in dat GGZ-professionals een eigen rol hebben bij (de)stigmatisering in voorlichting en educatie, in de behandeling van de patiënt, in contact met collega's en binnen de eigen organisatie.

Bent u psychiater, klinisch psycholoog, NVP-lid of Eerstelijnspsycholoog NIP? Dan kunt u de bijbehorende e-learning vinden op www.psyxpert.nl en 1 PE-punt behalen.

---

Opmerkingen:

• Wij hanteren hier de term patiënt in overeenstemming met de generieke module. Voor patiënt kan ook cliënt worden gelezen.
• De generieke module werd in 2017 geautoriseerd door betrokken (beroeps)organisaties en is onderdeel van de jongste serie kwaliteitsstandaarden in de GGZ. Zorgstandaarden zijn diagnosegebonden, modules gelden ongeacht de diagnose. Patiënten- en familieorganisaties, beroepsverenigingen, GGZ-professionals, ervaringsdeskundigen en experts hebben aan de standaarden meegewerkt.
• Naast de generieke module (waarvoor een literatuursearch werd uitgevoerd) en waarin alle literatuurverwijzingen opgenomen zijn, is het Handboek Destigmatisering bij psychische aandoeningen een belangrijke bron. (J. van Weeghel et al., 2016)