Een dynamisch perspectief op geweld in familierelaties

Inleiding

Er zijn weinig onderwerpen die zoveel controverse en verwarring oproepen in de samenleving, therapeutische praktijk en wetenschap als geweld in families, vaak aangeduid als huiselijk geweld. De complexe dynamiek die deel uitmaakt van geweld in partnerrelaties en families vertaalt zich in spraakverwarring en misverstanden bij cliënten, therapeuten, wetenschappers en ook in de media.

Uitkomsten van research naar geweld in partnerrelaties tonen soms dat vrouwen even gewelddadig zijn als mannen.Archer J. Sex differences in aggression between heterosexual partners: a meta-analytic review. Psychological Bulletin 2000;126(5):651-80.Capaldi DM, Kim HK, Shortt JW. Observed initiation and reciprocity of physical aggression in young, at-risk couples. Journal of Family Violence 2007;22(2):101-11. Straus MA. Women’s violence toward men is a serious social problem. In: Loseke DR, Gelles RJ, Cavanaugh MM (eds). Current Controversies on Family Violence. 2nd ed. Newbury Park, CA: Sage; 2005. p. 55-77.Straus MA. Dominance and symmetry in partner violence by male and female university students in 32 nations. Children and Youth Services Review 2007;30:252-75. Andere onderzoeken laten zien dat vrouwen vooral slachtoffer zijn.Römkens R. Omstreden gelijkheid. Over de constructie van (on)gelijkheid van vrouwen en mannen in partnergeweld. Justitiële Verkenningen 2010;36(8):11-32. Er blijkt evenveel geweld voor te komen in man-vrouwrelaties als bij vrouwen- en mannenstellen.⁶ Kinderen lijken meer geweld te ervaren van moeders dan van vaders,⁷ maar vrouwen houden zich ook meer bezig met kinderen dan mannen. Ouders worden mishandeld door zowel zonen als dochters. Feit is dat er meer vrouwen worden vermoord door een mannelijke partner dan andersom.Mensenrechtendossier. Meer dan 40 vrouwen per jaar gedood door (ex-)partner. 2020 (https://mensenrechten.nl). En vooral mannen plegen seksueel geweld (https://centrumseksueelgeweld.nl).

Om niet gevangen te raken in de oeverloze discussies rond geweld in familierelaties, zijn wij ons gaan richten op relatiedynamieken. Hoe raken mensen verstrikt in destructieve dynamieken die uitlopen op geweld en hoe kunnen mensen dat voorkómen?

In dit artikel bespreken we twee hoofdvormen van relationeel geweld. Vervolgens geven we een relationeel en contextueel perspectief op geweld in familierelaties. Tot slot belichten we een aantal interventies die kunnen helpen om geweldsproblematiek in kaart te brengen en te verminderen.

Terroriserend geweld en situationeel geweld

Het onderscheid dat JohnsonJohnson MP. A Typology of Domestic Violence. Boston, MA: Northeastern University Press; 2008. maakt tussen terroriserend en situationeel geweld is behulpzaam. Het is van belang deze twee typen te onderscheiden, omdat ze verschillende gevolgen hebben voor juridische actie en therapeutische behandeling.

Terroriserend geweld

Terroriserend geweld is een vorm van geweld waarbij een persoon anderen wil domineren en controleren. De een terroriseert de ander, vaak via dwingende controle. Het zijn voornamelijk mannen die hun vrouw terroriseren. Het kan echter ook een ouder zijn die een kind terroriseert, of een adolescent die zijn ouders terroriseert. Het gewelddadige gedrag is intentioneel, de behoefte aan macht en controle is hierbij een belangrijke preoccupatie. Daar waar patriarchale structuren nog actief zijn, kunnen mannen zich gelegitimeerd voelen om hun vrouw te vernederen en controleren. Gewelddadig gedrag kan daarvan een onderdeel zijn.

Bij intiem terrorisme is er altijd een patroon van terugkerend geweld. Hier kunnen we spreken van daders die in meerdere situaties gewelddadig zijn, vaak ook in andere contexten en in voorgaande relaties. Dat vraagt een andere aanpak en starten met relatiegesprekken is dan gecontra-indiceerd. In dat geval is een verwijzing naar forensische psychiatrie op haar plaats.

Situationeel geweld

Situationeel geweld betreft geweld dat zich voordoet in situaties waarin conflicten uit de hand lopen en dat verbonden is met verlies van controle. Alle familieleden kunnen betrokken zijn bij deze destructieve relationele dynamiek. Deze dynamiek kenmerkt zich door oplopende frustraties, sterke emoties (vooral angst, woede en schaamte) en gevoelens van onmacht. Ook psychische kwetsbaarheid en psychotische episoden kunnen hiervan een onderdeel zijn. Bij situationeel geweld zijn daders vaak ook slachtoffers en slachtoffers ook daders.

In dit artikel richten wij ons op situationeel geweld, dat ongeveer 89% van de gevallen van partnergeweld betreft. Intiem terrorisme gaat over een veel kleinere groep, ongeveer 11% (presentatie Corine de Ruiter, 2019).Ruiter C de. Presentatie Workshop MASIC Hogeschool Domstad. Utrecht; 18 maart 2019. Wij gaan ervan uit dat deze verdeling ook van toepassing is op andere vormen van intrafamiliaal geweld.

Een systemisch perspectief

Romantische illusies over het partner- en gezinsleven zijn verbonden met geweldsproblematiek. Deze illusies zijn gevormd door beelden die in de samenleving leven en die door de media worden ondersteund. In de westerse cultuur moeten relaties gelukkig zijn, partners moeten elkaar steunen, goed met elkaar kunnen praten, er moet voldoende binding zijn en voldoende autonomie, je moet je veilig voelen in een relatie, elkaar begrijpen, er moet intimiteit zijn en goede seks. Onder anderen Dirk de WachterDe Wachter D. De kunst van het ongelukkig zijn. Leuven: Lannoo Campus; 2019. spreekt en schrijft daarover. Hij betoogt dat het belangrijk is dat er meer ruimte komt voor tragedie, frustratie, kwetsbaarheid en verdriet. Die zijn onvermijdelijk en horen bij het leven. De illusie van de gelukkige relatie, en wat die kan brengen, kan worden versterkt wanneer mensen in hun kinderjaren gekwetst zijn. Mensen die zich als kind niet geliefd voelden en zijn verwaarloosd, kunnen de verwachting koesteren dat hun partner en hun kinderen het leed zullen compenseren door altijd liefde te tonen en beschikbaar te zijn, waardoor de gekwetste persoon zich nu wel altijd geliefd en erkend kan voelen.¹² Deze illusoire verlangens brengen veel frustraties met zich mee.

Van frustratie naar escalatie

Iedereen kent bronnen van frustratie, irritatie en angst. De meeste mensen kunnen hun emotie voldoende reguleren om met die spanningen om te gaan. Mensen die verstrikt raken in oplopende escalaties en geweld kunnen zich juist niet goed reguleren.

Wanneer ruzies in gezinnen uit de hand lopen, leggen wij dit uit aan de hand van het schema in figuur 1. Deze uitleg werkt verhelderend en ontschuldigend. Ook wordt het aanschouwelijk waarom afstand nemen en kalmeren noodzakelijk zijn om een escalatie te kunnen doorbreken.

Het begint met een bron van frustratie die irritatie geeft; wanneer de frustratie aanhoudt of toeneemt, ontaardt de irritatie in boosheid, vervolgens in woede en dan gaat men over een grens. Uitdrukkingen als ‘door het lint gaan’ of ‘over de rooie gaan’ illustreren dit ook.

Er is ook een angstvariant met dezelfde lichamelijke arousal. Het begint met een gevoel van waakzaamheid, dit kan overgaan in angst en verder escaleren in paniek. Vaak lopen boosheid en angst door elkaar. Schaamte over het uit de hand lopen van de situatie versterkt de escalatie.Groen M. Schaamte en geweld. In: Groen M, Lawick MJ van. Intieme oorlog, over de kwetsbaarheid van familierelaties. Amsterdam: Van Gennep; 2020.

Door de oplopende stress komt het lichaam in een alarmtoestand, een hyperarousal: bloeddruk, hartslag, spierspanning en stresshormonen nemen toe, de ademhaling is snel, hoog en oppervlakkig en instinctieve neuronale systemen in brein en darmsysteem worden geactiveerd, reflectie is niet meer mogelijk.

Het kan ook zijn dat het lichaam juist in een toestand van hypoarousal gaat, het lichaam staat als het ware ‘uit’. Dissociatie is hier een vorm van. Bij de drie reactieformaties: vechten, vluchten of verstijven/bevriezen (fight, flight or freeze) wordt de ander tot een vijand die je wilt aanvallen, ontvluchten of die je doet verlammen en bevriezen van angst. In de vechtmodus wordt de ander aangevallen met woorden en fysieke actie. Het vluchten of bevriezen van de een kan ook het aanvallen van de ander triggeren en vice versa.

Stressfactoren als schulden, slechte behuizing, discriminatie, relatieproblemen, ziekte, problemen met kinderen en sociale problematiek dragen ertoe bij dat het stressniveau altijd hoog is, dan is er geen echte ontspanning meer en vitale processen als slapen en eten raken aangetast. Daardoor zijn er sneller en vaker escalaties. Middelenmisbruik (alcohol, drugs en soms medicijnen) wordt soms aangewend om te ontspannen, maar verlaagt de drempel waarop men de controle verliest. Dan explodeert men sneller in woede of paniek. Bij families met veel stressfactoren en middelenmisbruik is het gebied waarop men nog tot goede, verbindende en oplossingsgerichte interactie kan komen ernstig aangetast.

Window of tolerance

Waarom escaleren sommige mensen vaak en andere eigenlijk nooit?
Dit kan men verbinden met de theorie van the window of tolerance, het tolerantieraam. Het ‘tolerantieraam’ is het raamwerk waarbinnen mensen hun emoties kunnen reguleren en waarbinnen zij in verbinding kunnen blijven, kunnen luisteren en tot oplossingen kunnen komen. Om dit te verduidelijken nemen we de grafische weergave over uit het boek Kinderen uit de knel,Lawick MJ van, Visser MM. Kinderen uit de knel. Amsterdam: SWP; 2018. zoals vormgegeven door Niels de Nies.

Bij situationeel geweld komen mensen in een bepaalde situatie terecht die hen triggert buiten hun ‘tolerantieraam’ en kunnen ze hun emoties niet meer reguleren.

Mensen die als kind in veiligheid zijn opgegroeid hebben geleerd hun emoties te reguleren met hulp van hun ouders en andere belangrijke volwassenen. Zij hebben een ruim ‘tolerantieraam’ ontwikkeld, waarbinnen ze kunnen blijven functioneren zonder te escaleren, ook in moeilijke situaties. Mensen die in onveiligheid en veel stress zijn opgegroeid hebben een kleiner ‘tolerantieraam’ en hebben meer moeite zich in moeilijke situaties te reguleren. Zij worden veel sneller getriggerd en escaleren eerder in hyper- of hypoarousal. Pijnlijk is dat de hypoarousal van de een juist weer een trigger kan zijn voor de hyperarousal van de ander en vice versa.

Kwetsbaarheidscyclus

Dat is verbonden met de kwetsbaarheidscycli die vaak in relaties actief zijn.

In een kwetsbaarheidscyclus raken mensen elkaar op kwetsbare plekken die vaak al vroeg in het leven zijn ontstaan. Iemand kan gevoelig zijn voor verlating vanuit oude pijn, of juist voor bemoeienis die als controle wordt beleefd, voor kritiek of voor gemis van beschikbaarheid van de ander of voor uitsluiting, bijvoorbeeld door pijnlijke ervaringen met discriminatie. Wanneer iemand wordt geraakt op een kwetsbare plek, een mentale blauwe plek, dan schiet diegene instinctief in een overlevingsstrategie. Een overlevingsstrategie is een variatie van de vecht/vlucht- of bevriesmodus. Iemand kan verwijten gaan maken, gaan bedreigen, schelden of erger, iemand kan weglopen en vluchten, letterlijk of in alcohol en andere middelen, of totaal blokkeren en bevriezen. De overlevingsstrategie van de een is vaak een kwetsuur voor de ander, waardoor de betrokkenen in een eindeloos escalerende spiraal belanden. Wanneer mensen zijn getraumatiseerd, wat bij situationeel geweld vaak het geval is, dan is de kwetsbaarheidscyclus meestal zeer actief.

Persoonlijkheidsproblematiek kan men opvatten als rigide overlevingsstrategieën. Op die manier is persoonlijkheidsproblematiek ook verbonden met escalaties en geweld. Dit is in schema weergegeven in figuur 3. Zo kan men begrijpen dat conflicten die escaleren in geweld verbonden zijn met het ‘tolerantieraam’ van de betrokkenen, hun kwetsbaarheidscyclus en contextuele factoren zoals schulden. Middelenmisbruik versterkt deze dynamieken.

Schaamte is een onderdeel van de dynamiek. Mensen die verstrikt raken in de dynamiek van escalerend geweld in huis schamen zich vaak diep. Deze schaamte is onverdraaglijk en wordt uitbesteed aan de ander: ‘jij laat mij me schamen, hoe kun je mij dat aandoen?’. Op die wijze versterkt de schaamte ook de spiraal van kwetsbaarheid en geweld. Dit speelt zeker ook bij ouders die hun kind slaan en uit schaamte extra boos worden op het kind dat dit verwerpelijke gedrag in hen triggert. Schaamte kan zich ook richten tegen henzelf in de vorm van zelfhaat, depressieve gevoelens en suïcidale gedachten.

Als we de dynamiek van geweld in familierelaties nu beter begrijpen, kunnen we afwegen welke interventies geschikt zijn.

De therapeutische praktijk

Wanneer mensen zich melden in de hulpverlening of bij de GGZ, moet de therapeut er altijd op bedacht zijn dat escalerende conflicten en geweld deel uitmaken van de zorgen en problemen. Dit geldt bij individuen, paren en gezinnen/families. Het is dus altijd relevant om uit te vragen of relationele problemen en conflicten deel uitmaken van de zorgen waarmee mensen zich melden of aangemeld worden en zo ja, hoe deze conflicten verlopen. Het is van belang dat de therapeut hierbij open is en de situatie van deze mensen zonder vooroordelen in kaart brengt. Hoe opener en onbevangener de therapeut is, hoe helderder het beeld wordt van wat er speelt.

Taal en woorden zijn daarbij van belang. Professionals spreken van ‘geweld’. Cliënten kunnen dat een naar en beschuldigend woord vinden. Sommigen zeggen ‘ik ben echt niet gewelddadig hoor’, terwijl ze daarna toegeven dat ze weleens schreeuwen of met iets gooien of duwen, of dat hun partner of kind dat doet. Schaamte speelt hierin een rol. Het is raadzaam taal te vinden waarbij mensen zich gerespecteerd voelen, men kan vragen hoe ze het willen benoemen. De volgende benamingen zijn vaak acceptabel: ‘als het misgaat, uit de hand loopt, fout loopt’ of andere uitdrukkingen. Het helpt om bij het uitvragen van conflictgebieden en mogelijke escalaties verschillende beelden in gedachten te houden. Die verschillende beelden maken het mogelijk nieuwsgierig te blijven naar deze unieke mensen en hun unieke situatie.

Omdat we ons in dit artikel richten op situationeel geweld, is het altijd raadzaam om beide partners, vaak zijn zij tevens ouders, te betrekken. Wanneer men in individuele therapie slechts één stem versterkt, kan dit het geweld thuis verder doen escaleren.

Het behandeltraject

Een behandeltraject bestaat uit het in kaart brengen van de problematiek en van mogelijke verandering.

Na een vriendelijke kennismaking, waarbij de therapeut zichzelf voorstelt, toont zij zich benieuwd naar de cliënten in de kamer: bijvoorbeeld naar wat er goed gaat in hun leven en met de kinderen. Vervolgens vraagt ze naar hun zorgen en naar de conflicten die uit de hand lopen. Ook wordt er gevraagd naar hun hoop en verlangen.

Hun problematiek wordt verbreed en ook genormaliseerd: in de meeste gezinnen met jonge kinderen is er veel stress en kunnen conflicten nogal eens uit de hand lopen. Als het past, kan hier ook enige toelichting gegeven worden op escalerende processen. Ook wordt er gevraagd naar de bredere context: hun grootfamilie, culturele factoren, steunbronnen, financiële en woonsituatie, werksituatie, verslaving en andere belangrijke factoren.

Na die verbreding wordt er weer versmald en ligt de focus op concrete voorbeelden van escalaties. Door die concrete voorbeelden in kaart te brengen, komt er zicht op de escalatiegrafiek, hun tolerantieraam en kwetsbaarheidscyclus. Maar ook waar zij kunnen kalmeren en de-escaleren en hoe ze daar beiden hun aandeel in kunnen hebben. Tot slot wordt er een plan gemaakt voor de komende zittingen.

Na de kennismaking wordt hun situatie in kaart gebracht: hun zorgen, de conflicten, contextuele factoren, bronnen van steun en hun wensen en verlangens. Iedereen komt aan bod.

De attitude van de therapeut is niet veroordelend, maar steunend, open en ook present: ‘In deze kamer wordt gewerkt aan geweldloze manieren om met conflicten om te gaan.'

Wanneer beiden aangeven elkaar niet te willen verliezen, maar wel af te willen van de uit de hand lopende conflicten, kan de therapeut voorstellen om een voorbeeld te nemen van een conflict.

Voorbeeld beeldje voor beeldje uitvragen

Wanneer beide partners willen samenwerken aan het kunnen stoppen van de escalaties, vraagt de therapeut naar een recent voorbeeld. Elk voorbeeld maakt de destructieve dynamiek duidelijk. Net zoals men bij bloedonderzoek niet al het bloed afneemt, maar alleen een paar druppeltjes onder de microscoop legt om het hele bloedbeeld duidelijk te krijgen. Mensen willen soms heel veel voorbeelden vertellen, vooral om duidelijk te maken wat de ander fout doet. Dat werkt niet.

Aan het eind van de eerste zitting kan de therapeut met het stel doornemen op welk moment ze nog hadden kunnen kalmeren, zodat het niet verder escaleerde. Daarbij moeten ze formuleren wat ze zelf kunnen doen om bijtijds te kalmeren. Frans bedenkt dat hij Anna bij Leila in bed had kunnen leggen, omdat hij toch niet sliep. Leila bedenkt dat ze een briefje had kunnen neerleggen, voordat ze ging slapen. Cliënten weten zelf vaak het beste hoe ze kunnen kalmeren. Sommigen moeten er even uit en een ommetje lopen, anderen moeten iets saais doen zoals was vouwen, weer anderen kennen muziek die hen kalmeert.

Ook in dit voorbeeld heeft het geen zin om te zoeken naar een dader en een slachtoffer. Al in een eerste gesprek kan hun machteloos makende dynamiek duidelijk worden, hun wanhoop, hun angst en verlangen. Het uitvragen van het incident met de stok brengt de dynamiek aan het licht en ook waar ze dat nog hadden kunnen voorkomen. Vervolgens kan er met hen gekeken worden hoe ze met hun verschillende wensen en verlangens kunnen omgaan, zonder dat het uit de hand loopt.

Vaak zijn er de eerste keer al tekeningen gemaakt met de escalatiegrafiek en soms ook met het tolerantieraam of de kwetsbaarheidscyclus. Later kan een genogram (een familieboom waarin ook relaties en ervaringen worden aangegeven) worden verbonden met de kwetsbaarheidscyclus. Kwetsbaarheden hebben meestal te maken met eerdere pijnlijke ervaringen in de kindertijd of eerdere relaties. Soms is het juist goed om met genogrammen te beginnen. Er is geen vast recept, de essentie is dat de relationele dynamiek centraal komt te staan en dat deze wordt gecontextualiseerd.

Circulaire vragen

Systemisch werkende hulpverleners zijn geïnteresseerd in wat problemen met relaties doen, en hoe relaties de problemen beïnvloeden in een doorlopend circulair proces. Zij luisteren met een ‘relationeel oor’. Relationeel luisteren ontwikkelen hulpverleners door zich af te vragen welke contexten relevant zijn en wat het relationele effect van de problemen is. Deze reflecties leiden tot systemische vragen en naar de reacties daarop luistert een systemisch hulpverlener weer met een ‘relationeel oor’.Savenije A, Lawick MJ van, Reijmers EM. Systemisch werken, een relationeel kompas voor hulpverleners. Amsterdam: Boom; 2018. Dit relationeel luisteren genereert systemische vragen.

Circulaire vragen kunnen reflectief en niet-gewelddadig gedrag stimuleren. Men kan circulaire vragen beschouwen als een effectieve manier om het reflectievermogen te stimuleren op een niet-beschuldigende, accepterende en uitnodigende manier. Juist wanneer beide partners, of ouders en kinderen, en mogelijk belangrijke anderen samen betrokken zijn bij systemische hulpverlening, wordt het mentaliserend vermogen van alle aanwezigen gestimuleerd en ook verder ontwikkeld. Dit zou op zijn beurt de interactie buiten de therapeutische omgeving kunnen veranderen.

Circulaire vragen genereren immers informatie over de innerlijke wereld van alle betrokkenen, over hun gedachten, gevoelens, verlangens en motieven, maar ook over hun gedachten over de gevoelens van anderen en die van derden, en over de relaties tussen die anderen en derde partijen.

Deze informatie zal beschikbaar zijn voor iedereen die de sessie bijwoont, en hierdoor zijn ze zich niet alleen meer bewust van hun eigen innerlijke wereld, maar ook van de innerlijke wereld van anderen. Dit is precies wat mentaliseren inhoudt. En innerlijke stemmen die eerder niet naar voren kwamen kunnen worden gehoord. In een gezin waarin een vader zijn zoon slaat, kan de vraag worden gesteld: ‘Hoe zou u later graag herinnerd willen worden door uw zoon?’ Deze vraag nodigt de vader uit om na te denken over zijn huidige gedrag, zijn gewenste gedrag, het huidige gedrag van zijn zoon, het toekomstige leven van zijn zoon, hun huidige relatie en hun toekomstige relatie. Aan moeder kan ook de vraag gesteld worden: ‘Hoe denk je dat je man wil dat je zoon hem later als vader herinnert?’ Dit lijken ingewikkelde vragen, maar de ervaring leert dat een antwoord altijd zal volgen. In dit geval: ‘Iemand op wie hij kan vertrouwen, die hem ondersteunt, die hem de weg wijst.’

Het onderzoeken van het verschil tussen de huidige spanning in de relatie tussen vader en zoon en het gewenste beeld kan verandering in gang zetten.

Wanneer de vrouw van een man die haar bedreigt en ook slaat vertelt hoe bang ze vaak voor haar man is, kan de therapeut vragen: 'Wil je een vrouw die bang voor je is?' En nadat de man kortaf heeft opgemerkt dat dat natuurlijk niet is wat hij zou willen, kan de therapeut vragen: ‘Stel dat je zelf kunt zorgen dat je vrouw minder bang zou zijn, wat voor soort dingen zou je zeggen en doen om dat voor elkaar te krijgen?’ Er zijn talloze voorbeelden van circulaire, reflectie bevorderende vragen die helpen gewelddadig gedrag te verminderen en te stoppen.

Conclusie

Relationeel geweld in families verdient een systemische aanpak waarin de relationele dynamiek centraal staat en ingang van behandeling is. Daarin wordt in kaart gebracht hoe relationele processen escaleren en hoe dit verbonden is met persoonlijke ervaringen en de context. Schaamte speelt daarin een belangrijke rol.