Geaccrediteerde nascholing
Menu

Mentaliseren en metacognitie

Denken over emoties en denken over denken bij zelf en ander

Door op 25-03-2020
  • 00Inleiding
  • 01Mentaliseren
  • 02Metacognitie
  • 03Reflectie op de casus vanuit beide kaders
  • 04Praktische implicaties
  • 05Conclusie
  • 06Reacties (0)

Samenvatting

In dit artikel in PsyXpert 2020-01 wordt ingegaan op de begrippen mentaliseren en metacognitie. Deze begrippen worden gebruikt om verstoringen in het vermogen te denken over de eigen gevoelens en die bij anderen, en over het eigen denken en dat bij anderen te beschrijven en begrijpen. Omdat (cognitieve) behandelingen vaak vastlopen, omdat de patiënt geen gebruik kan maken van nieuwe informatie, beschouwen wij diagnostiek van deze functies als essentieel. Metacognitie is net als mentaliseren te beschouwen als een transdiagnostisch concept, dat voor vele uitingsvormen van psychopathologie relevant is.

Mentaliseren en metacognitie
Mentaliseren staat voor de mentale activiteit die ons in staat stelt menselijk gedrag te zien en te interpreteren in termen van intentionele mentale staten (behoeften, gevoelens, overtuigingen, bedoelingen, etc.). Het gaat dus niet alleen om het begrijpen van gedrag van de ander, maar ook van het eigen gedrag en de binnenwereld. Vanuit een geheel andere hoek is een theorie ontstaan die veel overlap vertoont met dit begrip mentaliseren: metacognitie. Metacognitie is oorspronkelijk afkomstig vanuit de onderwijskunde: het leren te leren. In de psychologie wordt vaak gesproken over denken over het denken. Noodzakelijke stap in het proces van meacogniseren is het vermogen om de eigen mentale staten als eigen te zien en die van de ander als behorend bij de ander. Dit zijn geen vanzelfsprekende eigenschappen, maar verworvenheden. Als de ontwikkeling hiervan verstoord raakt, kan dit ernstige gevolgen hebben voor hoe het zelf of de ander wordt beleefd.

Meten van mentaliseren
Het vermogen tot mentaliseren is, afhankelijk van de exacte focus, te meten met verschillende experimentele taken, observatieschalen of interviews. Zo zijn er enkele veelbelovende instrumenten, ook voor het Nederlandse taalgebied: adaptaties van de Reflective Functioning Scale, de Reflective Functioning Questionnaire , de Mentalization Questionnaire en de Mentalization Imbalances Scale.

Meten van metacognitie
De afgelopen jaren is vanuit deze traditie veel onderzoek gedaan naar persoonlijkheidsstoornissen, ASS, depressie, sociale fobie en schizofrenie. In 2003 is de Metacognitive Assessment Schaal (MAS) ontwikkeld. Deze is af te nemen op basis van een transcriptie van een therapiesessie en door De Jong in het Nederlands vertaald. Deze MAS bevat drie subschalen: het begrijpen van je eigen geest, het begrijpen van de geest van de ander en mastery (of Metacognitieve Coping). Met mastery bedoelen we het vermogen om problemen in waarschijnlijke psychologische termen te verklaren, effectieve handelingen te ontwikkelen en emoties te reguleren.

Diagnostische vragen
Mentaliseren en metacognitie zijn transdiagnostische factoren; dat wil zeggen, ze kunnen betrokken zijn bij de etiologie, de manifestatie, en de instandhouding van verscheidene stoornissen. Beide zijn wat betreft de auteurs ook nodig om op een genuanceerde wijze uitspraken te kunnen doen over de dynamiek van een stoornis. Enkele diagnostische vragen kunnen daarbij als leidraad dienen: Wordt een basaal tekort in mentaliseren (Theory of mind) verwacht? Is het vermeende tekort globaal aanwezig, of vooral onder toenemende emotionele druk? Is er vooral sprake van hypomentaliseren of hypermentaliseren, of beide? Bestaat er een tekort op cognitief of vooral op affectief gebied? En is er een overmatige focus op de ander, ten koste van het zelf of vice versa?

Instrumenten
Het adequaat meten van mentaliseren en metacognitie is een uitdaging, te meer als dit op efficiënte wijze dient te gebeuren. Wat betreft mentaliseren zijn de traditionele instrumenten te tijdrovend, de nieuwe instrumenten zijn nog onvoldoende gevalideerd (in het Nederlandse taalgebied) of psychometrisch ontoereikend. Een interessant initiatief is de ontwikkeling van een gecomputeriseerde tekstanalysemethode om ‘markers’ van goed en slecht mentaliseren in gesproken tekst te detecteren (Computerized Reflective Functioning; CRF). Vanuit de traditie van metacognitie zijn naast de MAS, ook de MAI en de MSAS beschikbaar. Het aantal instrumenten dat is vertaald voor het Nederlandse taalgebied is echter beperkt. Voorlopig moet vooral worden uitgeweken naar instrumenten die buiten de twee besproken tradities zijn ontwikkeld. Er kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het aanverwante concept alexithymie. Hetzelfde geldt voor instrumenten om Theory of mind vast te stellen.

Conclusie
Concluderend is het als clinicus belangrijk te leren letten op tekorten in metacognitie en mentaliseren. Zo moet gekeken worden hoe de patiënt zijn of haar probleem verwoordt: als eigen of ‘vreemd', concreet of symbolisch of juist reflectief, gedifferentieerd of globaal. Dit zijn belangrijke aandachtspunten in welke vorm van psychotherapie ook, zeker wanneer deze dreigt vast te lopen of de patiënt al meerdere negatieve behandelervaringen achter de rug heeft. Het blijkt namelijk dat betere metacognitie en beter mentaliseren leiden tot een verbeterde affectregulatie, verhoogde veerkracht en een toenemend gevoel van agency en dus zelfredzaamheid. Helaas moeten we vaststellen dat er momenteel nog maar weinig instrumenten voorhanden zijn in Nederland die specifiek geënt zijn op het meten van mentaliseren en metacognitie.

Dit artikel is een sterk verkorte weergave van het nascholingsartikel ‘Mentaliseren en metacognitie, denken over emoties en denken over denken bij zelf en ander’ door Nelleke Nicolai (psychotherapeut-psychoanalyticus) en drs. Jurrijn Koelen (GZ-psycholoog en postdoctoraal onderzoeker). Het volledige artikel is verschenen in nascholingsmagazine PsyXpert, editie 2020-1. Na het bestuderen van dit artikel:

  • hebt u een basaal begrip van de concepten mentaliseren en metacognitie;
  • kunt u verschillende dimensies van mentaliseren onderscheiden;
  • bent u op de hoogte van de ontwikkelingen in beide richtingen;
  • weet u globaal welke psychopathologische processen verklaard kunnen worden vanuit beide raamwerken;
  • kunt u gebruikmaken van de concepten in diagnostiek van enkele stoornissen;
  • hebt u een overzicht van de beschikbare meetinstrumenten en testen;
  • hebt u een goed beeld van de kwaliteit van het instrumentarium.

Bent u psychiater, klinisch psycholoog, NVP-lid of Eerstelijnspsycholoog NIP? Dan kunt u de bijbehorende e-learning vinden op www.psyxpert.nl en 1 PE-punt behalen.

Bent u lid? Log in om het volledige artikel te bekijken of om te reageren.

Abonneren

Informatie over dit artikel

Auteurs Nicolai , N.J.
Koelen, J.A.,
Thema Hoofdartikel - Diagnostiek
Accreditatie 1 accreditatiepunt
Publicatie 25 maart 2020
Editie PsyXpert - Jaargang 6 - editie 1 - 2020-1

Leerdoelen

Na het bestuderen van dit artikel:

  • hebt u een basaal begrip van de concepten mentaliseren en metacognitie;
  • kunt u verschillende dimensies van mentaliseren onderscheiden;
  • bent u op de hoogte van de ontwikkelingen in beide richtingen;
  • weet u globaal welke psychopathologische processen verklaard kunnen worden vanuit beide raamwerken;
  • kunt u gebruikmaken van de concepten in diagnostiek van enkele stoornissen;
  • hebt u een overzicht van de beschikbare meetinstrumenten en testen;
  • hebt u een goed beeld van de kwaliteit van het instrumentarium.