‘Lichaamsgericht mentaliseren helpt SOLK-patiënt zichzelf terugvinden’

Samenvatting van het interview met Jaap Spaans

Jaap Spaans is gepensioneerd klinisch psycholoog. Tot voor kort werkte hij bij Altrecht, op de afdeling Psychosomatiek Eikenboom, voor mensen met ernstige somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK). In november 2020 verscheen zijn boek Lichaamsgericht mentaliseren. 

Nelleke J. Nicolai is redactielid van PsyXpert en psychiater n.p., psychotherapeut en psychoanalyticus, werkzaam in haar eigen praktijk. Daarnaast is ze opleider en supervisor NVPP, NPaV en NPV.

Lichaamsgericht mentaliseren kan het best beschouwd worden als het vermogen verbinding te ervaren tussen lichamelijke signalen en innerlijke ervaringen zoals emoties en gedachten. Het concept verduidelijkt de problematiek van patiënten met ernstige SOLK. Zij blijken moeite te hebben met lichaamsmentalisatie, vooral wanneer zij lichamelijke klachten en stress ervaren. Door verstoringen in de hechtingsrelatie met ouders en verzorgers leren zij niet te onderscheiden wat verwijst naar een lichamelijke sensatie (vermoeidheid, honger) en wat naar een emotie. In zijn boek legt Spaans stap voor stap uit hoe te handelen in de psychotherapie, vanuit de therapeutische positie van nieuwsgierige en onbevangen belangstelling. Onderzoek dat deels nog loopt, wijst uit dat dit aanslaat.

Fonagy en Bateman
In het interview legt Spaans uit hoe hij tot mentaliseren is gekomen als mogelijkheid voor patiënten met ernstige SOLK. ‘Ik had borderlinepatiënten behandeld en vond wat Peter Fonagy en Anthony Bateman daarover zeiden reuze interessant. Toen ik bij Altrecht kwam werken, gaf Martina Bühring aan dat zij dacht dat mentaliseren een zeer grote rol speelde bij de patiënten op de afdeling. Zij had iemand benaderd om hierover een promotieonderzoek te beginnen. Ondertussen was Ariette van Reekum, directeur van Altrecht Psychosomatiek Eikenboom, al aan het publiceren over vroegkinderlijke biologische ervaringen met hechting. Zij adviseerde eens te gaan praten met Fonagy en Bateman. Omdat het meten van mentaliseren een buitengewoon tijdsintensieve kwestie is, is de promovenda overigens vastgelopen en uiteindelijk gestopt. Uit de studie die zij nog wel heeft gedaan met de Thematische Apperceptietest (TAT) kwam naar voren dat de patiënten op Eikenboom minstens zo slecht mentaliseerden als borderlinepatiënten, of zelfs slechter.’

Format voor therapie
Vervolgens heeft Spaans deze kennis omgezet in een format voor therapie. ‘Eerst hebben we Fonagy en Bateman bezocht in Londen. Zij bleken vooral bezig met borderlinepatiënten en mentaliseren zagen zij als een cognitief vermogen. En een vermogen dat sterk aan taal is gekoppeld. Het leek ons echter dat het vermogen om te mentaliseren een sterk lichamelijke kant kent, vooral op jongere leeftijd. Dat beaamden Fonagy en Bateman wel. Ze gaven echter aan geen tijd te hebben voor onderzoek, maar vonden het zeker zinnig dit te gaan doen. Aangemoedigd door die opmerkingen zijn we aan de slag gegaan. We hebben toen een model ontwikkeld met daarin elementen van lichaamsgericht mentaliseren; oftewel het leren stilstaan bij je gedachten, gevoelens en emoties en daarin ook het meenemen van de lichamelijke beleving. Dit gebeurde destijds ook al bij Eikenboom. Dit hebben we gecombineerd met Mentalization-Based Treatment (MBT) en samen tot een nieuwe methodiek gemaakt. Die hebben we voorgelegd aan alle medewerkers, in totaal ruim 100, en hen gevraagd of ze hiermee konden werken en het waardevol vonden. Zo zijn we tot een soort informed consent gekomen.’

Erkenning
Het valt Spaans vooral op dat mensen in reactie op MBT-interventies zeggen zich op een zeer persoonlijke manier erkend te voelen, waardoor ze met vrienden en familie op een heel andere manier over hun pijn gaan praten. ‘Minder op een technisch-verklarende manier, en meer op hun ervaring gericht. Doordat zij de persoonlijke beleving van de klachten meer op tafel durven te leggen, wordt er ook beter contact gemaakt met anderen. Waar iemand zich eerder onbegrepen voelde door partner of vrienden, durft deze persoon nu eerlijk te zeggen hoe hij of zij de pijn beleeft. En daarmee verbetert de kwaliteit van de relaties. Mensen noemen het vaak ontzettend waardevol dat zij zichzelf weer durven te zijn in het contact met anderen. Ze zeggen: ‘Dat laat ik me niet meer afnemen, hoe mijn lichamelijke klachten zich ook zullen ontwikkelen.’’

PsyXpert
Dit artikel is een sterk verkorte weergave van het interview met Jaap Spaans. Het volledige interview is verschenen in nascholingsmagazine PsyXpert, editie 2021-2. Meer weten? Kijk op www.psyxpert.nl.