Lichaamsgerichte strategieën in de sensorimotor psychotherapie om binnen de window of tolerance te blijven

Samenvatting

Lichaamsgerichte strategieën in de sensorimotor psychotherapie om binnen de window of tolerance te blijven

Samenvatting van geaccrediteerde nascholing

Sensorimotor psychotherapie is een lichaamsgerichte behandelvorm voor trauma en hechtingsproblematiek. De eerste fase van de behandeling is daarbij gericht op het reguleren van de arousal (spanning). Hierdoor worden interventies op het gebied van verwerking en integratie in latere fases mogelijk. Door het ontwikkelen van lichaamsgerichte vaardigheden kan het arousalniveau binnen de window of tolerance worden gebracht. In deze samenvatting van een artikel zoals verschenen in PsyXpert 2024-1 worden diverse lichaamsgerichte vaardigheden besproken om de cliënt uit een hyper- of hypoarousal te krijgen.

Sensorimotor psychotherapie is aan het eind van de 20ste eeuw ontwikkeld door Pat Ogden en collega’s. Het is een vorm van psychotherapeutisch behandelen van trauma en hechtingsproblematiek, waarin naast cognities en emoties ook lichamelijke ervaringen worden geadresseerd. Meestal wordt het lichaam gebruikt als entry point bij het traumaverwerkingsproces. Dat wil zeggen, dat dit proces begint met het gewaarworden van lichamelijke sensaties. Deze worden in een voortdurend proces gekoppeld aan alle andere bouwstenen van de innerlijke beleving.

Ervaren spanning
Om dit traumaverwerkingsproces te kunnen doorlopen, is het belangrijk dat de ervaren spanning niet te hoog of te laag is. In dit artikel staan we stil bij de inzet van lichaamsgerichte interventies en vaardigheden wanneer bij cliënten met trauma of hechtingsproblematiek de spanning zo hoog oploopt of zo sterk daalt dat het waarnemen van de innerlijke beleving niet meer lukt. Lichaamsgerichte interventies worden ingezet om cliënten binnen een aanvaardbaar spanningsniveau te brengen.

Bouwstenen van innerlijke beleving
Interne belevingen van mensen bestaan uit cognities, emoties, zintuigelijke gewaarwording, lichamelijke sensaties en (impuls tot) beweging. Deze diverse onderdelen van een innerlijke beleving worden de ‘bouwstenen’ of core organizers genoemd. In plaats van zich louter te richten op cognities en emoties wordt in de sensorimotor psychotherapie het totaal aan bouwstenen geadresseerd.

Window of tolerance
In de sensorimotor psychotherapie wordt gebruikgemaakt van het inmiddels wijdverbreide begrip window of tolerance, waarin het ervaren spanningsniveau wordt weergegeven. De spanning (arousal) die iemand ervaart fluctueert normaliter binnen een bepaalde range: het raamwerk of de window, waarbinnen gevoelens draaglijk zijn en denken en voelen tegelijkertijd mogelijk is. Als de arousal stijgt tot boven de window, is er sprake van hyperarousal, een zeer hoog spanningsniveau. Bij een daling van het arousalniveau tot onder de window is er sprake van hypoarousal. Dat kan samengaan met een verdoofd of suf gevoel, een verlaagd bewustzijnsniveau, immobiliteit en een zeer lage spierspanning. In beide situaties – boven of onder de window – is gelijktijdig denken en voelen zeer moeilijk tot onmogelijk. Informatie kan niet langer effectief worden verwerkt en betekenisgeving wordt gekleurd door de ervaren sensaties die doorgaans samenhangen met gevaar.

Dit artikel richt zich op de eerste fase in de behandeling: het leren moduleren van gedereguleerde arousal met behulp van lichaamsgerichte vaardigheden. Pas als er enige controle is over het arousalniveau wordt verwerking van trauma en/of hechtingsproblematiek mogelijk.

Lichaamsgerichte vaardigheden ontwikkelen
Lichaamsgerichte vaardigheden worden bij voorkeur als experiment geïntroduceerd. Het is vooraf niet zeker of de cliënt baat heeft bij een bepaalde hulpstrategie. Zo kan iemand kalmeren door op de grond te zitten met de rug tegen de muur, terwijl een ander merkt dat de spanning daardoor toeneemt. Het gaat om experimenteren met wat aangereikt wordt. Hierna volgt een overzicht van diverse lichaamsgerichte strategieën. Aangezien veel van de literatuur Engelstalig is worden ook de Engelse begrippen genoemd.

1. Oriënteren (Orienting) Cliënten kunnen leren hun oriëntatiegewoontes te onderzoeken en de aandacht te richten op positieve stimuli in de omgeving.
2. Aarden (Grounding) Gezegd wordt dat iemand ‘geaard’ is als diegene de aarde of grond ervaart als steun om stabiel en gebalanceerd te zijn.
3. Containment ‘Containment’ strategieën kunnen dienen om een ervaring van geborgenheid of beschermd zijn te stimuleren.
4. Centreren (Centering) Een definitie van gecentreerd zitten is: rechtop boven de zitbeenderen zitten (deel van het bekken dat contact maakt met de ondergrond), met de voeten naast elkaar plat op de vloer.
5. Uitlijnen (Alignment) De term ‘uitlijnen’ heeft betrekking op de stand van de ruggengraat: verticaal, met zo min mogelijk spanning in omliggende spieren.
6. Bewegen (Movement) Bewegen is een zeer effectief middel om te kalmeren of te activeren. De cliënt kan dit zelf doen of in interactie met de therapeut.
7. Ademhaling (Breathing) Ademhalingsinterventies kunnen gebruikt worden om de arousal te reguleren, om te activeren, om te kalmeren en zelfs om lichamelijke gezondheid te bevorderen.
8. Grenzen (Boundaries) De fysieke beweging die mensen gebruiken bij het aangeven van grenzen is een regulatievaardigheid.
9. Bewustzijn van lichaamssensaties (Awareness of inner body sensations) Lichaamssensaties, oftewel interoceptieve signalen, worden gerekend tot de bouwstenen van de innerlijke beleving.
10. Vijf zintuigen (5 sense perception) Zintuigelijke waarneming is zeer geschikt om het arousalniveau te veranderen.
11. Zichzelf geruststellen (self-soothing) Cognitieve interventies zijn dikwijls niet voldoende. Het sympathische zenuwstelsel is actief en moet gekalmeerd worden. Dikwijls doen cliënten dit al uit zichzelf, bijvoorbeeld door zichzelf te omarmen, een hand om de buik heen te slaan. De therapeut kan dit positief bekrachtigen.

PsyXpert
Dit artikel is een sterk verkorte weergave van het nascholingsartikel ‘Lichaamsgerichte strategieën in de sensorimotor psychotherapie om binnen de window of tolerance te blijven’ door dr. Corinne Ossebaard (klinisch psycholoog, psychotherapeut) en Minne Roemen-van Haaren MA (psychomotorisch therapeut en dramatherapeut). Het volledige artikel is verschenen in nascholingsmagazine PsyXpert, editie 2024-1.

Bent u psychiater, klinisch psycholoog, NVP-lid of Eerstelijnspsycholoog NIP? Dan kunt u de bijbehorende e-learning vinden op www.psyxpert.nl en 1 PE-punt behalen.